Woordeboek van Afrikaans Vandag

met voorsetsel

Weglating

’n Setsel, volgens VivA se Taalonderrigportaal, is ’n “woord wat ’n verhouding tussen twee referente in ’n sin aandui”. Dit “het ’n komplement, en hierdie komplement is gewoonlik ’n naamwoordstuk”. Johan Spies het sommer gepraat van “die woordjies wat sorg dat gesindhede tussen die grotes reg bly”, en “wat ’n talent het om vir hulleself werkloosheid te skep”.

’n Leser vra: Skryf tog iets oor die gebruik van “met”? Al hoe meer mense laat dit uit. Op TV skryf ’n paartjie in ’n uitnodiging: “Julle word genooi om saam die Labuschagnes te kom braai.”

Oor hierdie weglating, nie net in die spreektaal nie, maar deesdae ook wanneer mense skryf, word daar toenemend gegis en gemor. Wanneer die bywoord “saam” beteken “met mekaar; wat aan dieselfde handeling deelneem”, word dit tradisioneel gevolg deur “met”: “Ek wil saam met jou oud word.” Nou kom staan mors Afrikaansgebruikers skielik met: “Ek wil saam jou oud word.”

Die meeste preskriptiewe bronne verwerp die weglating van “met” hier as ’n taalfout. Vier jaar gelede reeds skryf VivA se taaladviseur, Sophia Kapp, ’n blog getiteld: “Met” – huldeblyk aan ’n afgestorwe voorsetsel. Maar is dié weglatingsverskynsel werklik so vreemd?

In sy boek Afrikaanse Sintaksis (1979) bespreek die taalkundige Fritz Ponelis wat hy noem “voorsetselstroping”. In kort: dat voorsetselwerkwoorde in Afrikaans (soek na, spot met, skei van, bejeën met) deur “stroping” van die voorsetsel dikwels tot ’n skoon naamwoordstuk (voorwerp) gewysig word: Ek soek na die skêr – Ek soek die skêr. Die kinders spot met haar – Die kinders spot haar. Sy skei van hom – Sy skei hom. Hulle bejeën ons met agterdog – Hulle bejeën ons agterdogtig.

Gewoonlik kyk ons na iets, maar in die omgang kyk ons rugby. Ons kners (op) ons tande, knik (met) die kop, klim (in) ’n boom, ry (op) ’n perd. Hoekom is “saam (met) iemand braai” anders?

My stuiwer: Die bywoord “saam” versmelt dikwels spontaan met ’n werkwoord. So onstaan skeibare werkwoorde (as een woord, vas geskryf) en voorsetselwerkwoorde soos “saamgaan met”. Vind voorsetselstroping plaas, lei dit tot sinne soos “Ek gaan saam my ma”, wat van “Sy knik haar kop” alleen maar verskil omdat die werkwoord ’n skeibare werkwoord is waarvan die dele omruil.
Daarby beteken “saam” en “met” in sulke sinne dieselfde: Kom jy saam? Kom jy mee? Daar is geen betekenisverlies nie; die woord wat oorbly doen al twee se werk.

Praatafrikaans wemel van weglatings: klankweglating (uitkapping: vandag – ve’dag; agterafkapping: vlieg – vlie’, weer – wee’); stemlooswording (dadelik – da´tlik). Om van ander klankverskynsels nie te praat nie: assimilasie, klanktoevoeging, metatesis (klankverspringing), nasalering, ontnasalering, ontronding, palatalisasie, toutologie, velarisering, vokaalverkorting ... Daar is baie meer.  Al die variëteite – ons almal se Afrikaans – is deurspek hiervan.

Waar lê die knoop dan? As jy (vir) my vra: Nie by hoe ons praat nie, maar dat ons nie meer (genoeg) moeite doen met skryf nie. “Dis ’n blote mite dat ons skryf soos ons praat,” het Johan Combrink gesê. Het jy al óóit gehoor hoe praat iemand ’n hoofletter, ’n kleinletter, ’n koppelteken?

Jana Luther
Woordewisseling: Beeld, Die Burger, Netwerk24, 9 September 2022 © Netwerk24
In die Woordeboek van Afrikaans Vandag opgeneem met toestemming.