persoonlikheid s.nw. | persoonlikhede | ◌ ENGELS: personality

Die woord persoonlikheid is ’n afleiding van persoon. En persoon is van Latynse herkoms. Die Latynse bronwoord is persona. En hierdie Latynse woord het self ’n baie interessante geskiedenis.

Die betekenis “individu” is ’n veralgemening van die Latynse betekenis “akteur”. “Akteur” is ’n geassosieerde betekenis: Die Romeinse akteur het ’n masker gedra, en persona was die naam vir dié masker. Maar ook “masker” is ’n geassosieerde betekenis: Die Romeinse akteursmasker het ’n mondopening gehad waardeur die akteur gepraat het. “Mondopening van ’n masker” is die ouer betekenis van persona.

Maar nog is het begin niet. Dié persona kom van die woordgroep per sona, en daardie per sona beteken “deur die klank”. En so kom ons volsirkel: Persoonlikheid, persoon handel in wese oor die klank agter die masker, die klank agter die masker wat die akteur vir die wêreld voorhou.

Die naamwoord persoon verdring deesdae, onder Engelse invloed, die naamwoord iemand. Hierdie tipe verkeerde taalgebruik vind mens in konstruksies soos: ’n Persoon sê nou die dag vir my ... As jy ’n persoon wil kwaad maak, praat net sleg van sy ma.

Die gewone Afrikaans was al die jare: Iemand sê nou die dag vir my ... As jy iemand wil kwaad maak, praat net sleg van sy ma.

Nog ’n naamwoord wat, onder Engelse invloed, iemand en mens opdraand gee, is individu. Mens tref dit aan in sinne soos: ’n Individu wat stemgeregtig is, sal ’n identiteitsbewys moet voorlê. Ek vra dit toe vir ’n individu in die voorste ry. Supermarkte word al meer masjiengerig, in plaas van individugerig.

In gewone Afrikaans was dit al die jare: Iemand wat stemgeregtig is, sal ’n identiteitsbewys moet voorlê. Ek vra dit toe vir iemand in die voorste ry. Supermarkte word al meer masjiengerig, in plaas van mensgerig.

Engels het eintlik net twee woorde wat die betrokke begripsveld beset: “person” en “individual”. Afrikaans het vier: persoon, individu, iemand en mens.

Individu het net so ’n interessante etimologie. Ons kry dit via Nederlands via Frans uit Latyn. Die Latynse woord individuus beteken “onverdeelbaar”. Dit is afgelei uit in-, “nie”, en die werkwoord dividere “verdeel”.

Cicero het individuus gevorm na aanleiding van die Griekse atomos, wat ook etimologies “nie snybaar nie” beteken.

Vandag weet ons dat die Grieke verkeerd was. Mens kán die atoom splits. En Cicero en die ander Romeine was ook verkeerd. Individue kan ook splits. Dan het hulle gesplete persoonlikhede.

En daarmee is ek terug waar ek begin het: by persoonlikheid. Dit is eenvoudig hoogdrawend om van persoonlikheid te praat waar persoon net so sou deug. Pieter-Dirk Uys is byvoorbeeld in die vermaaklikheidswêreld nie ’n bekende persoonlikheid nie, hy is ’n bekende persoon.

Ons gebruik in gewone Afrikaans persoonlikheid as ’n sinoniem nie vir mens of persoon of karakter of individu nie. Ons gebruik persoonlikheid eerder as sinoniem vir “opvallende samestel van karaktertrekke”. So sê mens byvoorbeeld: Pieter-Dirk Uys het hope persoonlikheid.

Johan Combrink
Taalgereedskap: Die Burger, 14 Februarie 1994 © Netwerk24
In die Woordeboek van Afrikaans Vandag opgeneem met toestemming.