Woordeboek van Afrikaans Vandag

Ontlening van woorde boei

Die maniere waarop tale woorde aan mekaar ontleen, is ’n onderwerp wat my in boeie slaan. En uit ervaring weet ek dat baie lesers ook gewillige gevangenes van hierdie onderwerp is.

Na aanleiding van my rubriek oor die regte Afrikaanse uitspraak van Gauteng skryf prof. Louis Lourens, professor in Afrikatale aan die Universiteit van Suid-Afrika, ’n onderhoudende brief oor ’n aantal Afrikaanse leenwoorde wat met ma- begin.

Ons ken dié woorde in Afrikaans as enkelvoude: marakka of maranka of marankie (’n soort pampoen), maroela en makataan. As ons oor meer as een van die goed wil praat, dan sit ons eenvoudig ’n meervouds-s by: marakkas of marankas of marankies, en maroelas, of ’n meervouds-e: makatane.

In die Afrikatale word die meervoud (en die enkelvoud) egter nie deur agtervoegsels aangedui, soos in Afrikaans nie, maar deur voorvoegsels. En dié ma van marakka of maranka, maroela en makataan is ’n meervoudsvoorvoegsel. Die enkelvoude het ’n le- op die plek van die ma-.
Die korrelerende enkelvoude in Sotho is byvoorbeeld leraka, lerula en lekatane.

Ons woorde marankas, maroelas en makatane verteenwoordig dus eintlik ’n dubbele meervoud.

Dan vra prof. Lourens die interessante vraag: Watter faktore het veroorsaak dat ons leenwoorde wat in Sotho ’n meervoudsbetekenis het, in Afrikaans met ’n enkelvoudsbetekenis gebruik? Sy antwoord daarop is dat marankas, maroelas en makatane meestal in massas aangetref word, bv. op landerye en in die veld.

Is daar ook nog ander faktore waaraan lesers kan dink? Die ganse teoretiese historiese taalkunde is antwoordloos hierop. Miskien het die oorspronklike Afrikaanse naamvraers ’n ander vraag bedoel (“Wat is dit?” = Wat noem mens een van dié goed?) as wat die Sotho-informante verstaan het (“Wat is dit?”' = Wat noem mens dié goed?).

Interessantheidshalwe noem prof. Lourens ook die gebergtenaam
die Maluti’s. Ook dit is ’n dubbele meervoud. ’n Leluti is in Sotho ’n glooiing (soos van ’n berg).

Tot so ver prof. Lourens.

Die enkelvouds-le- en die meervouds-ma- het nog ander snaakse draaie geloop. Die vanne Le Roux en Le Grange word deur die Sotho-sprekers as enkelvoude opgeneem, en waar ons in Afrikaans sou praat van die Le Rouxs en die Le Granges, praat die Sotho-sprekers van Maru en Magaransi.

Een van die interessantste Afrikaanse etimologieë is dié van die [aanstootgewende, kwetsende woord] mampara [van die Maleise orang beharoe (“mens, nuwe”, nuwe mens, groentjie)]. Aan die Kaap is dit byvoorbeeld toegepas op pasaangekome slawe, slawe wat nog nie die plaaslike toestande geken het nie. Vandag ken ons ook dié woord as die byvoeglike naamwoord baar.

Met die groot toestroming van Afrikane na die diamantdelwerye van Kimberley in 1876 is dié woord op húlle toegepas. Die Afrikane het die woord ontleen, en absoluut patroonmatig daarvan ’n selfstandige naamwoord gemaak: mpara. En die Afrikane se meervoud van mpara is mampara. Dit het die Afrikaanse mense terugontleen, en onwetend ’n dubbele meervoud mamparas geskep.

Johan Combrink, Taalskatkis, 10 April 1995 © Die Burger, Media24  

trefwoorde

ontlening | Afrikataal | agtervoegsel | dubbele meervoud | leenwoord | meervoud | Sotho | voorvoegsel