Woordeboek van Afrikaans Vandag

Dialektiese variasies help taal ontwikkel

Die afgelope vakansie het ek weer heelwat kontak met Transvaalse vriende en ander noorderlinge gehad en kon ek my weer verluister aan hulle Afrikaans. Op skrif is hulle Afrikaans en my Afrikaans grootliks dieselfde, en wanneer dit by uitspraak kom, is die verskille nie altyd dramaties nie. Aan die verskillende uitspraakvorme van die e-klank in woorde soos ek, hek en gek het ons lankal gewoond geraak. Maar ’n verskil wat toenemend opvallend raak, is die manier waarop sommige van die Transvaalse kinders hulle “tôl prôt” as dit by die uitspraak van die a-klank kom.

Toe die een klein mannetjie op die strand na sy en sy mater se ma’s soek en hulle nie raaksien nie, wou hy weet: “Waar is ons môs?” Op die vraag oor hoe dit met die eksamen gegaan het, het ’n ander jongeling gesê: “Die wiskunde en wetenskap was maklik, maar met die tôle het ek gesukkel.”

Tot ’n klompie jare gelede het hierdie “ô”-uitspraak ’n redelik beperkte voorkoms gehad. Volgens wat sommige ouers aan my vertel het, is kinders aan sekere skole in Pretoria geleer dat “ô” eerder as “a” die gewenste uitspraak is. Hierdie uitspraakvorm het gou al hoe verbreider voorgekom, en dit is opvallend dat daar deesdae in dieselfde huisgesin dikwels ’n verdeling tussen “ô”- en “a”-sprekers is, met veral die jonger kinders wat “ô” terwyl die ouer broers en susters “a”. En dan wil hulle weet wie en wat is reg en wie en wat is verkeerd.

Om ’n antwoord hierop te gee, is dit belangrik dat ’n mens eers aandag gee aan ’n algemener verskynsel, naamlik die voorkoms van variasie in een taal. Afrikaans is ryk aan dialektiese verskeidenheid en ander vorme van variasie en vertoon hierin dieselfde patroon wat ’n mens in die variëteite van ander tale teenkom.

Een van hierdie tipiese kenmerke van ’n dialek is dat dit veral in die gesproke taal voorkom. Daarteenoor word die standaardtaalvorm meestal in die skryftaal gebruik ook die skryftaal van dialeksprekers.

Die standaardtaalvorm, ook bekend as die standaardvariëteit, kan beskou word as ’n vorm wat neutraal is ten opsigte van dialektiese kenmerke. Dit staan ook bekend as ’n bodialektiese variëteit omdat dit die oorkoepelende vorm is wat deur alle dialeksprekers gebruik kan word.

In die gesproke taal is daar baie meer ruimte vir afwisseling en word daar makliker afgewyk van die standaardisering wat deur die skryftaal bewerk word. Dialekte kan op verskillende maniere van die standaardvariëteit verskil. Die algemeenste tipes dialektiese verskille kry ’n mens in die uitspraak van woorde en op die vlak van die woordeskat. Die uitspraakverskille tussen Bolandse en die noordelike variëteite is goed bekend. Sprekers van die noordwestelike variëteit ken baie woorde en uitdrukkings wat eie is aan daardie streek en nêrens anders voorkom nie.

Dialektiese vorme begin dikwels by ’n klein groepie sprekers en brei dan verder uit na ’n groter groep. Dit is deel van die stukrag wat bydra tot die groei en ontwikkeling van ’n taal en wat so belangrik is om taaleentonigheid te help vermy. Ons moet aanvaar dat sprekers van Afrikaans uit “praters” en “prôters” bestaan. As die gebruik van die “ô”-vorm slegs ’n modegier of ’n eendagsvlieg is, sal dit vanself verdwyn. Maar as dié vorm genoeg steun het, kan dit een van die kenmerke van ’n bepaalde dialekstreek word.

Rufus Gouws, Taalskatkis, 17 Januarie 1994 © Die Burger, Media24  

trefwoorde

dialek | skryftaal | spreektaal | standaardtaal | standaardvariëteit | taalverskeidenheid | uitspraak | uitspraakverskil | variëteit